تکنیک اسکمپر ( SCAMPER )

تکنیک اسکمپر توسط دکتر « اسبورن » ارائه شده است و یکی از مدلهای جلب رضایت مشتری و ایجاد خلاقیت و ابتکار در رسیدن به هدف است. این تکنیک به نام سئوالات ایده برانگیز ویا صورت تطبیقی (shecklist ) نیز معروف است.کلمه ی اسکمپر ( SCAMPER ) از حروف اول هفت کلمه تشکیل شده است .هر یک از آنها نشانه ی یک جهت و سمت و سوی فکری است که شامل یک سری سئوالات تیپ می باشد. این تکنیک که کاربرد اصیلش بر پایه ایده یابی فردی طراحی شده است ،می تواند به نحو بسیار اثر بخشی برای گروه ها نیز مفید باشد.به عنوان مثال می توان از آن ،قبل از جلسات یورش فکری استفاده کرد.هدف اصلی این تکنیک تحریک قدرت تصور است تا آنرا در جهات و ابعاد مختلف و ضروری به حرکت در آورد .این تحریک بوسیله یک سری سئوالات تیپ و ایده برانگیز صورت می گیرد که شخص در رابطه با مسئله مورد نظرش از خود سئوال می کند و نهایتا با افزایش ایده ها ،کیفیت ایده ها تضمین و ارتقا می یابد. نظر به اهمیت و فراگیری این تکنیک ،برای هر یک از جهات فکری ،تعدادی سئوال نمونه و تعدادی مثال واقعی ارایه و در پایان ،تمریناتی برای هر یک از آنها تهیه شده است .لازم به توضیح است که مقصود از تمرینات این بخش گرفتن نتیجه ای کاربردی ،دقیق و صحیح و قابل اجرا نیست بلکه انتظار می رود خواننده با کوشش ذهنی که در این تمرینات به عمل می آورد آمادگی بیشتری برای ایده یابی در مسایل و امور واقعی و اجرایی خود پیدا کند.

جایگزینی (substitute ) : 

برای یافتن ایده های بیشتر می توان از خود سئوالهایی از این نوع کرد "چه چیزی را می توانیم جانشین این کنیم؟و یا (بجای این چه چیز دیگر...؟) جستجو برای جایگزینها یک روش سعی و خطاست که همه ما می توانیم در زندگی روزمره ی خود آن را بکار بریم .

تغییر این بجای "آن"به اشیا محدود نمی شود بلکه با این تیپ سئوالات می توان مکانها ،اشخاص ،عواطف و حتی ایده ها را انتقال و جایگزین نمود. بسیاری از ایده های ارزشمند جدید از طریق جستجو برای یافتن جانشینی برای چیز دیگری بدست آمده است .جانشیتی تا آنجا پیش می رود که می توان یک چیز را با هیچ و سپس هیچ را جانشین چیز دیگری کرد.(مثال واقعی سوم)

سئوالهای نمونه

ـ چه مواردی را می توانیم بجای موارد فعلی بکار بریم؟
ـ از چه فرآیند دیگری می توانیم استفاده کنیم؟
ـ چه نیروی محرک دیگری بهتر کار می کند؟
ـ بجای تبلیغ در تلویزیون از چه روش دیگری می توانیم تبلیغ کنیم؟
بجای او چه کسی را ...؟  

مثالهای واقعی

  ـ ارشمیدس برای تشخیص میزان ناخالصی تاج زرین ، آن را در آب فرو برد و حجم آنرا بدست آورد و با ضرب کردن حجم در وزن مخصوص طلا و مقایسه ی آن با وزن طلای خالص متوجه ناخالصی تاج و میزان آن گردید. در واقع بجای اندازه گیری حجم تاج ،اندازه ی جابجایی آب را بدست آورد.

-دکتر ایروینگ لنگ موار بجای خلا لامپهای گاز تنگستن ،آرگون را مصرف کرد که نهایتا منجر به تولید لامپ مهتابی گردید. 

-شرکت تولید کننده ی نرم افزاری در فروش خدمات پس از فروش خود (نگهداری ـآموزش و ...) دچار مشکل بود.ابتدا فکر کردند بطور کلی خدمان پس از فروش را حذف کنند و به دنبال آن نتیجه گرفتند که می توانند شرکتهای خدماتی وابسته ی خود را حذف و از طریق اینترنت خدمات شرکت را ارایه دهند.

تمرین سئوالات جایگزینی :

ـ بجای کاغذ از چه چیز دیگری می توانیم برای نوشتن استفاده کنیم؟

ـ برای یافتن کلمه ی مورد نظر در لغت نامه ها بجای جا انگشتی از چه طریق یا از چه چیزی می توان استفاده کرد؟

ـ هنگام بارندگی از چه طریقی می توان مانع خیس شدن موی سرگردید (به غیر از چتر ،کلاه یا روشهای معمول دیگر)

ـ چه وسیله یا چه طریقی می تواند جایگزین چراغ راهنمایی رانندگی شود تا وقت افراد پشت چراغ قرمز تلف نگردد؟

ـ بجای امتحانات کتبی ،شفاهی یا عملی چطور می توان علم با مهارت افراد را اندازه گیری کرد؟

سعی کنید در حوزه ی کاری خود چیز جدیدی را جایگزین چیز دیگری نمایید ( اعم از شئی ، فکر، روش، سیستم ،واحد، استراتژی، هدف، بسته بندی، شخص و ... )

ترکیب(Combine )

غالب ایده ها از طریق ترکیب به دست می آیند تا آن حد که عده ای معتقدند سنتز به عنوان اساس خلاقیت تلقی می گردد.برای هدایت تصور به این مسیر می توانیم از خود سئوالاتی از این نوع بکنیم:

سئوالهای نمونه

ـ چه ایده هایی را می توان ترکیب کرد؟

ـ یک آلیاژ چطور است؟

ـ اگر مخلوط شود چه می شود؟

ـ ترکیب هدفها چطور است؟

ـ چطور است بطور دسته جمعی ...؟

ـ دسته ای از انواع مختلف چطور است؟

ـ چطور است واحدهای سازمان را ادغام کنیم ؟

ـ تولید عینکهایی که عدسی آنها دو تکه است (دوربین و نزدیک بین)

مثالهای واقعی

ـ نایلون از ترکیب هوا ،زغال ، آب،نفت،گاز و محصولات فرعی کشاورزی مانند چوب ذرت و پوست جو ساخته می شود.

ـ برای شستن پنجره های قطار ،برس بزرگی ساخته شد که یک لوله آب درون آن تعبیه شده بود.

تمرین سئوالات ترکیبی :

ـ از چه روشهایی می توان دنیا طلبی و سعادت اخروی مردم و جامعه را تواما تنظیم نمود؟

ـ چطور می توان منفعت جویی فردی را با مسئولیت پذیری اجتماعی جمع کرد؟

ـ کدامیک از وسایل اداری یا آشپزخانه را می توان با هم ادغام کرد؟

ـ چطور می توان پیتزا را با غذاهای ایرانی ادغام کرد؟

ـ چطور می توان بازی فوتبال را با ورزش ژیمناستیک ادغام کرد؟

ـ در مورد کالا یا خدماتی که سازمان شما ارایه می کند فکر و تدبیری کنید که ضمن افزایش کیفیت ،هزینه ها کاهش یابد.

اقتباس یا انطباق (Adapt or Adopt )

بجاست که در هر گونه تلاش به منظور ایده جویی ،تمام مشابهات ممکن جستجو گردد.البته برای این منظور باید از تداعی معانی استفاده کرد. طرح پرسشهای زیر برای هدایت ذهن و نیز اینکه قدرت تصور به سمت تداعی معانی برود،بسیار مفید است .همچنین این پرسشها کمک شایانی است برای اقتباس از موارد مشابه یا انطباق موضوع با مواردیگر. 

سئوالهای نمونه

ـ این را شبیه چه چیزی می توانیم بسازیم؟

ـ آیا چیز مشابهی وجود دارد که بتوان از آن اقتباس کرد؟

ـ چه ایده های دیگری پیشنهاد می کنید؟

ـ این به چه چیز شبیه است؟

ـ تقریبا همه ی آهنگها اقتباسی است (جز آهنگ هستی)

مثالهای واقعی

ـ رودلف دیزل،ساخت موتورهای دیزلی را از فندک اقتباس کرد.

ـ در جنگ جهانی دوم ،نیروهای مسلح امریکا نیاز مبرمی به هواپیما داشتند لیکن هر هواپیما می بایستی تا آخرین پیچ و مهره کامل می بود.کارگران زن باید مهره های فولادی را به داخل سیم کرده و روی آن گرانیت بپاشند.یک سرپرست با اقتباس از پیچ چوب پنبه باز کنی ،سیم بلندی را گرفته و آن را به صورت پیچهای چوب پنبه باز کن در آورد.این سیم وقتی به سرعت در درون جعبه ی پر از مهره می چرخید،می توانست بیش از یکصد مهره در دقیقه بیرون آورد.

تمرین سئوالات اقتباسی:

ـ چطور می توان از واژه و شرایط "بهشت" و "جهنم" برای سازماندهی ،سیستم های کنترل ،تشویق و پاداش و پیشنهادها در سازمان الهام گرفت؟

ـ فرض کنید تولید کننده تشک هستید،برای تولید تشک از چه چیزهایی می توانید الهام بگیرید؟

ـ تصور کنید تولید کننده ی خودکار هستید و می خواهید در کارتان از پنیر الهام بگیرید؟

ـ تلویزیون را شبیه چه چیزهایی می توان ساخت؟

ـ نقش سازمان شما در اجتماع ،شبیه نقش کدامیک از اجزا یا عوامل طبیعی در نظام طبیعت است؟

ـ کارکرد و نقش محصول یا خدمات تولیدی سازمانتان را با الهام از نقشهای دیگر شرح دهید به عنوان مال اگر تولید کننده ی مداد پاکن هستید .می توانید با الهام از مسایل مذهبی مثل گناه و روشهای پاک کردن آن چنین بگویید: مداد پاکنهای ما در بین مداد پاکنهای دیگر مثل حج است در بین سایر شویندگان گناه از قبیل : رد مظالم،توبه ،استغفار و کفاره و یا می توانید مداد پاکن را به مواد شوینده ،برف،کارواش،تعمیر کار،پزشک و.... ارتباط دهید.

تغیییرـ بزرگ سازی (Modify _Magnify) :

یک تغییر جزیی می تواند به مقیاس زیادی درچیزی یا ایده و فکری تاثیر بگذارد. با طرح سئوالات این تیپ،قدرت تصور را به سمت ایده های جدید هدایت می نماییم .کمدینها از طریق یک تغییر جزیی که جنبه ی جدیدی ایجاد کند استفاده های فراوانی می برند در حالی که واقعا آنان چیز جدیدی را ایجاد نمی کنند.مثلا تنها با تغییر فاعل در جمله ای از رشتی به اصفهانی یا قزوینی موضوع کاملا عوض می شود.بهر حال با طرح سئوالهایی در زمینه ی ایجاد تغییر،ذهن متوجه مسایل جدیدی میشود که ممکن است به ایده ی جدیدی نیز ختم گردد.

همچنین جستجو برای بزرگ سازی ،قسمت مهمی از تکنیک اسکمپر است. سئوالهای بزرگ سازی شامل امکانات نا محدودی است که از طریق جمع و ضرب حاصل می شود.

سئوالهای نمونه :

ـ چه تغییری می توانیم در این موضوع بدهیم؟

ـ چطور است شکلش ،رنگش،سرعتش و ...را تغییر دهیم؟

ـ آیا باید بزرگتر ،قوی تر،با ارزش تر و ... گردد؟

ـ چه تغییری در فرآیند آن می توانیم بدهیم؟

ـ چرا آنرا چند برابر نکنیم ؟

ـ اگر آن را انحنا دهیم ،چه اتفاقی می افتد؟

ـ غول پیکر چطور است؟

مثالهای واقعی

- تنوع رنگ در تلفن و اتومبیل عامل مهمی در فروش آنها شد.

- عرضه و فروش مرغ تکه ای.

- وارد کردن حرکت در تابلوهای برقی تحول بزرگی در صنعت تبلیغات ایجاد کرد.

- تولید لاستیکهای پهن.

- لاستیک اسفنج برای ساختن بالش و متکا مناسب نبود. شخصی فکر کرد که لاستیک خام را مانند نان می توان پخت و بدین ترتیب اکنون صندلی ها و تشک های لاستیکی را که از لحاظ حرارت مناسبترند در دسترس داریم.

- دو تا شدن برف پاکنهای ماشین.   

تمرین سئوالات تغییر و بزرگ سازی:

- فکر کنید چطور می توان بازی فوتبال را با دو توپ سفید و قرمز انجام داد که مهیج باشد؟

- تصور کنید دانه های برنج هر کدام به اندازه یک کدو باشد. در آن صورت چه مسایل و شرایط جالب و با ارزشی به وجود خواهد آمد؟

- حداقل شش چیز را پیشنهاد کنید که اگر نوعی رایحه معطر به آن بیفزایند، فروش آن را بالا ببرید.

- عرضه لاستیک اتومبیل رنگی چه مزایا و معایبی خواهد داشت؟

- حداقل شش چیز را پیشنهاد کنید که اگر اندازه آن از نظر حجم، وزن، طول، عرض و.... بیشتر گردد فروش آن بیشتر شود.

- سعی کنید در شکل حروف الفبای فارسی یک تغییر منظم ایجاد کنید؟

- چه تغییراتی می توان در نانهای سنتی ایران ایجاد کرد؟ (مواد ،وزن،پخت،اندازه ،فرآیند کار،مواد اضافی و تکمیلی و...)

- اگر بخواهید کالا یا خدماتی را که سازمان شما ارایه می کند طبق سلیقه و خواست تک تک مشتریان ،تولید شود(تولید سفارشی)

چه مزایا و معایبی به وجود خواهد آمد؟

- اگر قانون،شما را مجبور کند که کالای تولبدی خود را از نظر مقیاس (حجمی یا وزنی یا طولی و... بر حسب نوع کالا یا خدمات شما ) دو برابر وضع فعلی تولید و عرضه نمایید چه کار خواهید کرد؟

کاربردهای دیگر (Put to other uses )

یکی از شیوه های اساسی و مهم در خلاقیت و ایده سازی جستجوی کاربردهای دیگر و جدید برای محصولات و خدمات موجود است.از آنجایی که بطور کلی اختراعات به دو دسته ی کلی تقسیم می شوند1-اختراعاتی که در آن وسیله داده شده و هدف موزد نظر است .هدف چنانکه مغز از هدف به وسیله و از سئوال به جواب سیر می کند2-اختراعاتی که در آن وسیله داده شده و هدف،مورد نظر است.از آنجایی که با پیشرفت علوم،نوع دوم بیشتر بکار می آید،این تیپ سئوالات برای اینگونه اختراعات و خلاقیتها بسیار اثر بخش می باشد، زیرا تفکر و سعی برای یافتن کاربردهای تازه درباره ی موضوع مورد نظر ،تصور فرد را برای انعطاف و شکستن قالبهای ذهنی و دیدن موضوع از زوایای مختلف تحریک می نماید.مثلا فردی برای یک سنجاق کیلیپس 40 کاربرد مشخص کرده است که نشانه ی گسترش و قدرت تصور وی می باشد.

1- پوست کندن پرتقال 2- ساعت آفتابی 3ـ پنجره 4ـ برگ 5 ـ میز 6 ـ رادیو 7ـ لامپ برق 8 ـ چفت کیف دستی 9ـ قلم 10ـ تایر ( پاک کردن شیارهای تایر اتومبیل) 11ـ گوش 12ـ سیب زمینی 13 ـ آلمان (برای نشان دادن آلمان روی نقشه) 14ـ کبوتر 15ـ بطری 16ـ کفش 17ـ کتاب 18- فنجان 19- ابر 20- فلفل 21- شیشه 22- صندلی 23- باغ 24- آشپزخانه 25- چوب 26- باران 27- آب 28-روز تعطیل 29- ناهار 30- گاراژ 31- چای 32- درخت 33- شیر آب 34- خانه 35- خدمتکار 36-روزنامه 37- موز 38- آیینه 39- گربه 40- سفینه فضایی( به وسیله ذوب کردن میلیونها کلیپس) .  

سئوالهای نمونه

چه استفاده هایی می توان از موارد زاید کرد ؟

چگونه می توان این موضوع را تغییر داد تا برای کاربرد جدید مناسب گردد؟

در چه محصولات دیگری می توان از مواد موسسه استفاده کرد؟

کاربردهای دیگر استعداد فرزندم چیست؟

با محصولات مردود شده یا ایده های شکست خورده چه می توان کرد؟

50000 محصول شیمیایی و دارویی از دود کارخانه ی ذوب آهن بدست می آبد و پیش بینی می شود تا 500000محصول فرعی افزایش یابد.

مثال‌های واقعی

ویلهم رونتگن (Wilhelm Roentgen ) وقتی به اشعه ی ایکس دست یافت نمی دانست که این  اشعه چیست و لذا آن را اشعه x یا مجهول نامید چون هیچ کاربردی برای آن در نظر نداشت. تا اینکه دیگران با طرح سئوال پی به کاربردهای مختلف آن بردند.

شخصی کوشید دو عموی خود را که مدتها تماس خانواده ،با آنها قطع شده بود بیابد.با وجودی که مدتها جستجو نمود هرگز آنان را پیدا نکرد.لیکن در این جستجو متوجه ی استعداد خود،دریافتن افراد گمشده ،گردید و از خود پرسید : چگونه می توانم این استعداد را بکار برم؟

این سئوال منجر به ایده ی تاسیس موسسه "یافتن افراد گمشده " گردید و پس از مدتی 65000 زن برای یافتن شوهرانشان از وی استمداد خواسته و بران این کار حق الزحمه پرداخت کردند.

تمرین سئوالات کاربردهای دیگر:

کاربردهای دیگر پوست پسته احتمالا چه می تواند باشد؟

کاربردهای دیگر اضافات ناخن انسان چه می تواند باشد ؟

از افراد تنبل و ته پرور در چه شرایطی یا مشاغلی می توان استفاده کرد که حتی از افراد معمولی و زرنگ نیز کارایی ،اثر بخشی و بهره وری بیشتری داشته باشند؟

چه تغییری در کالاها یا خدماتی که سازمان شما تولید یا ارایه می کند می توان داد که به محصول یا خدمات شما کاربرد تازه ای اضافه شود.

کاربردی برای نوار چسب تدبیر کنید که تا به حال هرگز شنیده نشده باشد.   

حذف کردن ( Eliminate ) 

گاهی می توان برتوانایی خلاقیت خود با تدبیر کردن راههای کوچک سازی بیفزاییم . برای این منظور باید جستجوی خود را به (( مقادیر کمتری ازاین )) معطوف کنیم. درمسیر کوچک سازی می توان از سؤالهای تقسیمی ، تفریقی وحذفی برای هدایت ذهن به سمت ایده سازی کمک گرفت.

(( ساده کردن)) قسمتی ازنبوغ درصنایع است وتقریبا درتمام موارد به معنی تدبیر کردن چیزهایی است که باید حذف شود. ساده کردن درطراحی امر خوبی است اما درتولید از اهمیت بسیار بالایی برخورداراست.

سؤالهای نمونه

- چه مطلبی رامی توان نا گفته گذاشت؟ ( دردیپلماسی چنین سکوتی طلایی است)

- آیا می توان این را سریعتر انجام داد؟(‌ زمان را کاهش داد؟)

- مینیاتور چطوراست؟

- چگونه می توان آنرا متراکم ، فشرده وجمع وجورترکنیم؟

- چه می شود اگر کوچکترشود؟

- چه می شود اگر کوتاه تر یا سبک ونازکتر شود؟

- چطور است این را از آن مجزا کنیم؟

- چه چیز را می توان حذف کرد؟

مثالهای واقعی

- ساعتهای جیبی وساعتهای مچی کوچک.

- چترهای تاشو که درکیف جای می گیرند.

- امواج صوتی ونوری با طول موج کوتاه تر.

- موتورهای انژکتوری جهت سبکتر کردن موتورهای دیزلی به وجود آمد.

- لوله های آب آتش نشانی نمونه ای ازپرسش سؤالات کوچک سازی وحذفی است.

- عینک های ایمنی دارای دو عدسی بودند تا اینکه درزمان جنگ به دلیل محدودیتهای اقتصادی یک نفر ازخود سؤال کرد چرا دو عدسی؟ چرا نتوان با یک عدسی آنرا ساخت. نتیجه این سؤال باعث شد تا عینکهای ایمنی تک عدسی ساخته شود.

- بسته بندی وفروش مرغ تکه ای.

تغییر ترتیب( Rearange )

ازخود سؤال کردن ممکن است به ما کمک کند تا تصورات ما به زمینه های مرتبط بیشتر از سابق سیر کند. با طرح سؤالات این تیپ ( تغییر ترتیب یا تسلسل) ایده های بی شماری می توان بدست آورد. خوشبختانه انگیزه برای تغییر ترتیب، یک خصوصیت ذاتی است.

کودکان دربدو تولد بلوکها را درالگوهای مختلف وبه ترتیبهای متفاوتی روی هم قرار می دهند. حتی این تیپ سؤالات می تواند درمورد ترتیب علت ومعلول نیز مطرح گردد، چون ما همیشه نمی دانیم که علت کدام ومعلول کدامست. لذا گاهی مناسب است جای علت ومعلول عوض شود(( ممکن است احتمالا علت این باشد؟)) ویا برعکس درمورد آنچه ظاهرا علت به نظر می رسد پرسیده شود(( ممکن است این معلول باشد؟))

سؤالهای نمونه

- چه می شود اگر این تسلسل تغییر داده شود؟

- به چه نحو دیگری می توان درترتیب قرارگرفتن اینها تغییر ایجاد کرد؟

- این قطعه نسبت به آن قطعه کجا باید قرارگیرد؟

- چه زمان دیگری برای آن کاربهتراست؟

- آیا کالسکه باید قبل ازاسب باشد؟

مثالهای واقعی

- کاپیتان یک تیم بیسبال 362880راه برای تغییر ترتیب 9 بازیکن دارد.

- طراحی اتویبیلهای موتور پشت.

- انتخاب زمان مناسب برای پخش آگهی های تجاری ازتلویزیون.

- تغییر ساعات شروع وخاتمه کارادارات به منظور کنترل ترافیک.

برگرفته از کتاب : تکنیک خلاقیت/ جلیل صمد آقایی